DE PLANTATIONIBVS POPVLORVM ET COLONIIS.

Parce, puer, ftimulis, et fortius utere loris.

In fumma, difcrimen fervandum inter falfa et amara. Certe qui fatiricam amplectitur
venam, ficut aliis metum injicit ab ingenio fuo, ita ab aliorum memoria metuere de-
: bet. Qui interrogat multum, et addifcet multa, et placebit in multis; praefertim fi
quaeftiones fuas ad captum et peritiam refpondentis adaptet; fiquidem occafionem ei
praebebit fcientiam fuam oftentandi; ipfe autem novis continuo fcientiae augmentis
detabitur. Moleftae autem ne fint quaeftiones; id examinatori convenit. Etiam qui
· fermonis familiaris dignitatem tueri cupit, aliis vices loquendi relinquat. Quin et fi
qui adfint, qui dominari in fermonibus et tempus univerfum occupare ftudeant, illos
arte quadam abrumpere fciat, et alios ad loquendum inducere; ficut tibicines moderari
folent faltantibus. Scientiam fi quandoque diffimules eorum, quae fcire exiftimaris,
putaberis alias ea fcire, quae nefcis. Sermo alicujus de fe ipfo rarus effe debet, et
cum judicio. Novi quendam, cui faepe in ore erat per ironiam; Oportet bunc egregie
fapientem effe, ita multa de fe ipfo loquitur. Vix occurrit cafus aliquis, in quo fe lau-
dare quis decore poffit, praeter unum; is eft, fi virtutem alterius laudet: fed eam in
telligo virtutem, ad quam ipfe afpirat. Sermo alios pungens et vellicans, parce uten-
dus: Etenim fermones familiares debent effe inftar campi aperti, in quo fpatiari licet;:
non viae regiae, quae deducit domum. Noveram nobiles duos ad partem Angliae
: occidentalem; quorum alter fcommatibus nimio plus indulgebat, fed hofpitalis admo-
dum erat; alter autem quaerere folebat a convivis illius prioris; Dic fodes; annon
fcomma aliquod intercefferat in quempiam jactum? Cui conviva forte; Tale aliquid con-
tigit. At ille, utpote alterius aemulus, Satis fciebam eum prandium bonum ma-
lis condimentis corrupturum. Sermo cum difcretione praeftat eloquentiae; et apte
·loqui et accommodate ad perfonam, cum qua colloquimur, efficacius eft, quam orna-
menta verborum aut methodi captare. Continuata oratio bona, abfque interlocutione:
bona, tarditatem monftrat: at replicatio et interlocutio bona, abfque facultate oratio
nem continuandi, penuriam et fcientiam minime fundatam prodit: quemadmodum
in animalibus videmus, quae curfu minus valent, flexu maxime agilia effe: ut fit inter
leporarium et leporem. Circumftantiis nimio pluribus orationem veftire, antequam
rem ipfam attingas, taedium parit; iifdem penitus carere, abruptum quiddam eft, et:
ingratum..

XXXIII. DE PLANTATIONIBVS POPVLORVM ET COLONIIS..

COLONIAE eminent inter antiqua et heroica opera. Mundus cum adhuc juvenis

effet, plures progenuit liberos; nunc fenex factus, pauciores. Etenim non immerito colonias novas tanquam liberos nationum antiquiorum duxerim.. Plantationem populorum probo in folo puro: intelligo, ubi populus non deftruitur, ut populus inferatur: hoc enim cum fit, exftirpatio prorfus eft, non plantatio.. Plantatio regionum non abfimilis eft plantationi fylvarum: in quibus de utilitate capienda nihil cogitandum. ante annum. vicefimum: verum-fructus uber et locuples in fine operis exfpectandus. Illud certe, quod praecipue colonias, alias bene fucceffuras, evertit, fuit fordida illa et avida lucri captatio, fub initiis coloniarum. Verum eft, lucri fegetem acceleratam non negligendam, modo cum bono coloniae conjuncta fit; fed non ultra. Indignum quiddam et infauftum eft, cum faex populi, exules, et damnati, in coloniae feminarium fumuntur. Quin et coloniam ipfam corrumpit et perdit. Hujufmodi enim homines. profligati inftar erronum degent; nec operi accingent, fed otio fe dedent; quin et fce-lera perpetrabunt, fruges confument, er coloniae faftidio afficientur: ac rum demum nuncios.

399

nuncios et literas in patriam mittent, in plantationis prejudicium et dedecus. Populus, qui in coloniam fumatur, praecipue fint artifices generum fequentium: hortuTani, aratores, foffores, fabri ferrarii, fabri lignarii, pifcatores, aucupes, chirurgi, pharmacopolae, coci, piftores, cervifiarii, et hujufmodi. In regione, ubi plantare inftituis, circumfpice primo quod genus efculentorum et poculentorum terra ex fefe, fine cultura, edat: veluti caftaneas, juglandes, nuces pinus, olivas, dactylos, pruna, cerafa, mel filveftre, et fimilia; atque illis ut par eft utere. Dein difquire, quod ge nus victualiorum folum proferre poffit celeriter intra annum: veluti paftinacas, caricas, brafficas, cepas, raphanos, melones, pepones, cucumeres, artiplices de Hierufalem, maiz, et alia. Quantum ad triticum, filiquam, hordeum, et avenam, nimiam grana haec pofcunt culturam: attamen a fabis et pifis etiam inchoare licet: tum quia minore opera indigent; tum quia non minus cibi loco, quam panis, inferviunt. Etiam ab oryza multiplex provenit feges; quae et cibi quoque copiam facit. Ante omnia, magna copia tranfportanda panis bifcocti, farinae ex avena, pollinis, farinae omnigenae, et fimilium, ut fub initiis praeito fint, donec panis confici poffit. Pecudes et aves delige eas, quae a morbis praecipue immunes funt, et prae caeteris prolificae: quales funt porci, caprae, gallinae Indicae, anferes, columbae domefticae, cuniculi, et fimiles. Praecipue autem pifcationibus incumbendum, tum ad fuftentationem coloniae, tum ad lucrum exportationis, Commeatus in coloniis adeo parca manu fere diftribuendus, ac fi in oppidis obfeffis effet; hoc eft, pro rata. Maxima autem pars foli, quod in hortos aut fegetes convertitur, horreis publicis affignetur; in quibus fruges reponantur, et menfura certa diftribuantur: ita tamen ut fuperfint nonnullae fundi portiones, in quibus induftria fingulorum fe exerceat. Circumfpice infuper, quas merces nativas regio illa producat, ut exportatio earum in loca, ubi maxime in pretio funt, fumptus levet; ut ufuvenit in nicotiano apud Virginiam; modo non fit (ut jam dictum) in praejudicium intempeftivum coloniae ipfius. Sylvae in regionibus defertis ut plurimum abundant; itaque ligna ad aedificia, naves, aut ejufmodi ufus apta, inter praecipuas merces numeranda. Si inveniatur vena ferri, et rivuli ad molendina ferraria idonei, ferrum e mercibus quaeftuofis eft, in regionibus fylvofis. Salis nigri confectio per calorem folis, fi clima ferat, digna res eft, quae tentetur. Etiam fericum vegetabile, fi adfit, merx eft lucrofa. Pix cujufcunque generis, ubi proveniunt pinus et abietes, femper praefto eft. Quin et pharmaca, et ligna odorata, fi reperiantur, haud parvum commodum praebent. Etiam cineres, quibus ad fapam utuntur, non modicum utilitatis afferent; fimiliter et alia: quae perquiri poffunt. Verum fodinis ne confidas nimium, praefertim a principio. Fodinae enim fallaces funt, et fumptuofae; et fpe pulchra lactantes, colonos reddunt circa alia focordes. Regimen coloniae committatur uni, cui tamen affideant confiliarii aliquot; atque muniantur auctoritate, ad exemplum juris militaris, fed aliquantulum reftricta. Ante omnia, hunc fibi decerpant homines fructum, vivendo in eremo; ut Deum femper ejufque cultum prae oculis habeant. Rurfus, colonia a numerofiore concilio (intelligo in regione matre coloniae refidente) non pendeat; nec ob contributiones exiguas multitudini nimiae fubjiciatur, fed fit numerus eorum, qui negotia coloniae procurant et ordinant, moderatus: fintque potius ex nobilibus et generofis, quam mercatoribus: hi enim lucro praefenti plus fatis inhiant. Sit plane immunitas à vectigalibus et portoriis, donec colonia adoleverit: neque tantum immunitas a folutionibus pecuniarum concedatur, fed etiam libertas merces in quafcunque velint partes exportandi; nifi gravis aliqua caufa obfuerit. Coloniam populo ne farcias aut fuperoneres, alios poft alios mittendo fed potius informationi diligenti intende, quot capita de tempore in tempus

minuantur;

minuantur; eaque numero conveniente, pro rata, fuppleas; ita tamen, ut coloni bene victitent, nec penuria affligantur. Magnum jampridem falubritati complurium coloniarum detrimentum intulit aedificatio juxta mare et fluvios, in locis paluḍinofis et aquofis. Itaque, etfi ab hujufmodi locis incipiendum, propter vecturae et aliarum rerum commoditatem, paulatim tamen in fuperiores regionis partes, et ab aquis remotiores, ascendendum. Intereft etiam fanitatis coloniae, ut falis fat bona copia convehatur; quo cibi, quos verifimile eft putridos aliter faepe futuros, condiantur. Si coloniam plantes, ubi barbari fedes fuas habeant, neutiquam eos nugis tantum et tricis concilies; fed juftitia et modis gratiofis demerere; nihil tamen de praefidiis minuendo, quae ad fecuritatem pertinent; neque etiam benevolentiam corum aucupare auxiliis contra hoftes fuos; fed auxiliis defenfivis non incommodum erit fubvenire. Interest etiam, aliquos ex indigenis faepe in regionem, unde colonia migravit, mittere; ubi videant conditiones hominum fuis multo praeftantiores; idque fub reditu inter fuos divulgent. Poftquam colonia adoleverit, et robur acceperit, tempeftivum erit mulieres fummittere, ut colonia ex fefe propagetur, nec femper ab externis pendeat. Super omnia flagitiofiffimum eft, coloniam femel deductam deferere et deftituere; praeterquam enim quod dedecori eft, nil aliud eft, quam proditio mera, profufioque fanguinis complurium hominum miferorum.

XXXIV. DE DIVITIIS.

DIVITIAS cognomine magis proprio vocare nequeam, quam ut eas appellem in pedimenta virtutis. Sicut enim fe habent impedimenta ad exercitum, ita divitiae ad virtutem: neceffariae fiquidem funt, fed graves: quinetiam cura illarum victoriam faepe difturbat. Divitiarum magnarum nullus eft ufus, praeterquam in iis expendendis: caetera in opinione verfantur. Idem dictat Salomon; Vbi multae funt opes, multi qui comedunt eas. Et, Quid prodeft poffeffori, nifi quod cernat divitias oculis fuis? Poffeffio divitiarum nulla voluptate dominum perfundit, quantum ad fenfum: eft fane cuftodia ipfarum; eft etiam poteftas donativi aut diftributionis; eft et fama, et inflatio ab ipfis; fed non datur folidus ipfarum ufus, qui ad dominum pertingat. Annon vides ficta illa pretia, quibus gemmae, et hujufmodi rariora, aeftimantur; et quam inania opera fufcipiantur ad oftentationem meram, ut ufus aliquis divitiarum magnarum videri poffit? Sed dicet quifpiam, ufum earum vel in hoc maxime cerni poffe; quod dominos ex periculis et calamitatibus redimant: ut ait Salomon; Subftantia divitis urbs roboris ejus, et quafi murus elevatus in imaginatione fua. Sed caute Salomon, quod imaginatione, non re ipfa, tales funt. Plures enim, fine controverfia, divitiis fuis magnis vaenerunt, quam redempti funt. Divitias magnas ne fecteris; fed quas parare poffis jufte, impendere fobrie, erogare hilariter, et libenter dimittere. Neque tamen contemptum ipfarum, inftar monachi alicujus, aut a feculo abstracti, foveas; fed de ufu diftingue; ficut Cicero optime de Rabirio Pofthumo; In ftudio rei amplificandae apparebat, non avaritiae praedam, fed inftrumentum bonitati quaeri. Aufculta etiam Salomoni, nec praeproperae opum accumulationi inhia: Qui feftinat ad divitias, non erit infons, Fingunt poetae, Plutum (qui divitias fonat) a Jove miffum, claudicare et tardigradum effe: a Plutone autem, currere et pedibus celerem. Innuentes, divitias, bonis artibus et jufto labore partas, tarde accedere; fed per mortem aliorum advenientes (veluti ex haereditatibus, teftamentis, aut fimilibus) praecipitanter ruere. Nec minus poterit fabula ea de Plutone intelligi, fi Plutonem pro diabolo accipias. Cum enim opes a diabolo fuunt (veluti per fraudes, oppreffiones, injuftitiam, et fcelera) rapido curfu feruntur. VOL. V. Fff

: Viae

Viae ad ditefcendum variae, et pleraeque earum foedae. Parfimonia inter optimas cenferi poffit, neque tamen ipfa' omnino innocens eft: opera enim liberalitatis et chari tatis coarctat. Soli cultura, quafi ad divitias maxime genuina; utpote quae benedictio magnae matris Telluris fit. Verum lenta eft haec via. Attamen ubi homines infigniter opulenti fe ad agriculturam, et lucra ruftica, fubmittunt, divitias in immenfum coacervant. Noveram ex proceribus Angliae quendam, cui maximi reditus proveniebant e re ruftica, fupra fubditos caeteros quofcunque aetatis meae. Dives erat armentis, ovibus, fylvis, tam caeduis, quam grandioribus; lithanthracibas, frumento, plumbi et ferri fodinis, et compluribus aliis proventibus rufticis. Adeo ut terra ei inftar maris effet, merces perpetuo importans. Recte a quodam obfervatum; fe magno cum labore ad exiguas, et nullo fere ad magnas divitias, perveniffe. Poftquam enim res alicujus nummaria fic increverit, ut nundinarum et mercatuum opportunitates praeitolari poffit; atque eos contractus fuperare, quibus ob fummae magnitudinem perpauci admodum homines apti funt; atque etiain in laboribus aliorum participare, qui minus pecunia abundant; fieri non poteft, quin fupra modum ditefcat. Lucra ex profeffionibus ho nefta certe funt; et duabus rebus promoventur maxime; diligentia, et fama bona propter probitatem in negotiando. At lucra ex contractibus majoribus plerunque naturae magis ancipitis; cum quis fcilicet aliorum neceffitates et anguftias obfideat ; fervos et miniftros alienos in damnum dominorum corrumpat; emptores alios, qui in majora forte pretia confenfiffent, artificiofe et vafre fummoveat; et hujufmodi fraudes. exerceat: quae omnes meriro damnandae funt. Quantum vero ad emptiones,, animo non retinendi fed rurfus divendendi, illae ex utraque fere parte molunt;. tam vendi torem, quam emptorem prementes. Societates locupletant affatim; fi cautus adhibeatur delectus eorum, quibufcum facietas initur. Foenus ex certiflimis lucri generibus: eft, licet ex praviffimis: utpote quod hominem panem fuum comedere faciat in fudore vultus alieni: atque in fabbatho operari non ceffat. Attamen certum licet fit, non caret rimis fuis fecretis: fiquidem notarii et inftitores ad commodum proprium homines fortunarum dubiarum quandoque extollent. Primum effe in inventione aliqua nova, aut privilegio, inundationem quandam opum interdum largitur: ficut contigit primo facchari excoctori in Canariis. Itaque fi quis fe peritum dialecticum praeftare poffit, ut addat inventioni judicium, magna haud dubie efficiet; praefertim fi tempora. fint propitia. Qui lucra tantummodo certa captat, aegre ad. magnas divitias affurget:: contra, qui totus in incertis eft, vix fortunarum difpendia vitabit: bonum igitur fuerit. incerta lucra certis munire. ut damnis fubveniatur. Monopolia et mercium coemp tiones ad revenditionem, ubi lege nulla prohibentur, ad divitias viam fternunt facilem; praefertim fi quis profpicere poffit, quae merces in aeftimationem venturae fint,. atque eo modo fe illis abunde inftruat. Opum acquifitio per fervitium regum aut magnatum dignitatem quandam habet: tamen, fi affentationibus et fervilibus artificiis, fefe ad omnes nutus flectendo, parentur, inter vias viliffimas poterit numerari. Quan tum ad venationem teftamentorum et legatorum (quemadmodum Tacitus Senecam infi mulat; Teftamenta et orbos tanquam indagine c.epi) adhuc pejor eft haec res, quanto cum hominibus conditionis humilioris rem habemus, quam in fervitio..

Fidem illis nimiam ne adhibeas, qui prae fe ferunt contemptum divitiarum :: etenim opes defpiciunt, qui defperant; neque invenies ufquam tenaciores, ubi incipient ditef

cere.

Ne fis in minutis tenax; divitiae alas habent, et aliquando ex fefe avolant, aliquando emittendae funt, ut ampliores congregent. Opes fuas moribundi relinquunt, aut ufui publico; aut liberis, cognatis, et amicis: in utroque genere legationes. paulo moderatiores melius cedunt. Divitiae magnae, haeredi relictae, aves rapaces

undique

undique ad eas convolare invitant; nifi haeres fuerit aetate et judicio confirmatior. Similiter fundationes gloriofae et fplendidae in ufus publicos funt inftar facrificiorum fine fale, et nihil aliud quam dealbata eleemofynarum fepulchra; quae ab intus cito corrumpentur et putrefient. Itaque dona tua magnitudine 'ne metiaris, fed commoditate; et ad debitam menfuram redigas: neque opera charitatis in mortem ufque differas: etenim, fiquis recte rem aeftimet, qui id facit, ex alieno potius donat, quam e proprio.

XXXV. DE AMBITIONE.

AMBITIO choleram refert: quod genus humoris activos, vehementes, alacres, et

Si

promptos reddit; nifi obftructionem patiatur. Quod fi obstructione concludatur, adeo ut libere permeare non poffit, fit adufta, et inde maligna et venenofa. militer ambitiofi, fi in ambitu et petitione fua repulfas non patiantur, fed femper fint in progreffu, polypragmones potius funt, quam periculofi: fin in cupiditatibus fraenentur, et fubinde fruftrentur, malevolentiam et invidiam in corde fovent, et iniquo prorfus oculo tum res, tum homines intuentur; ac tum demum in finu laetantur cum res male cedant: qui quidem animi affectus cum fervis regum aut rerumpublicarum peffime congruit. Bonum itaque principibus fuerit (fi ambitiofis utantur) ita rem difponere, ut perpetuo directi, nunquam retrogradi fint. Quod quia fine praejudicío fieri non poteft, melius effet ab hujufmodi ingenii hominibus omnino abftinere. Etenim fi ipfi cum fervitio fuo non affurgant, operam dabunt ut fervitium fuum cum ipfis corruat. Verum, quia modo diximus, ambitiofos non adhibendos, nifi urgente neceffitate, operae pretium fuerit jam dicere, quibus in cafibus neceffarius fit eorum ufus.

Imperatores et duces in bello boni, utcunque ambitiofi fint, omnino recipiendi: etenim utilitas ipforum ut praeficiantur, caetera compenfat: militem autem deligere, qui ambitione vacet, perinde eft, ac fi calcaribus eum fpolies. Quin et alter ufus ambitioforum eft, ut umbellae loco principibus fint contra invidiam et periculum: nemo enim eas partes fubibit, nifi fit inftar columbae occaecatae, qui ideo in furfum volat, quia circumfpicere non poteft. Eft etiam alius ufus ambitioforum non parvus, ut praegrandibus alas amputent, et eorum potentiam labefactent; quemadmodum Macronem Tiberius abhibuit ad dejiciendum Sejanum.

Quandoquidem igitur in cafibus memoratis neceffarii fint; fupereft ut oftendamus qua ratione fint fraenandi et coercendi, ut minus ab illis impendeat periculi. Perniciofi minus funt fi natalibus ignobiles, quam fi nobiles: fi ingenio paulo truciores et afperiores, quam fi gratiofi et populares: denique fi nuper honoribus admoti, quam fi veteratores facti fint, et in honoribus fuis muniti. Signum infirmi animi in principibus a plerifque ducitur, fi gratiofos et intimos fibi adjungant; attamen, fi verum dicendum eft, non aliud reperitur remedium praeftantius contra potentiam nimiam procerum aut. magiftratuum. Siquidem, quando juvandi et nocendi poteftas penes gratiofum refidet, vix fiet ut alius aliquis ex proceribus magnopere potentia turgeat. Alia ratio ambitiofos coercendi non mala eft, fi per alios aeque ambitiofos et protervos librentur: fed tum opus eft confiliariis aliquibus moderatioribus, qui partes medias teneant, ne factiones omnia peffundent: etenim abfque illa faburra navis vacillabit nimis. Saltem allicere poterunt principes, et animare aliquos humilioris conditionis, qui ambitioforum veluti flagella fint. Quantum ad ingenerandam illam in ambitiofis opinionem, ut fe ruinae proximos putent, atque eo modo contineantur: fi meticulofi fuerint, bene forfitan cedet: fin animofi et audaces, praecipitabit conatus et machinationes eorum; neque eft Fff2 fine