minime. Ad honores enim raro afcenditur, nifi per mixturam bonarum et malarum artium. Aequum vero eft, ut virtutum fuarum memoria ufque ad pofteros permanet; vitiorum vero una cum ipfis moriatur. Natalium fplendor induftriam plerunque minuit; atque qui minus eft induftrius, alienae invidet diligentiae. Ad quod accedit, quod non datur, quo poffint ulterius nobiles promoveri. Qui vero in eodem loco haeret, dum alii afcendunt, invidiae ftimulis vix carebit. Contra, nobilitas paffivam invidiam omnino lenit eo, quod nobiles in honorum proffeffione nati videntur, Sane reges, quibus nobiles adfunt prudentes et capaces, negotia fua mollius fluere fentient, fi eos potiffimum adhibeant: etenim erga hujufmodi proceres populus magis propendet, utpote natos quodammodo ad imperandum. XV. DE SEDITIONIBVS ET TVRBIS. MAGNI refert ut paftores populi prognoftica tempeftatum politicarum fciant; quae tunc maxime funt, cum res vergunt ad aequalitatem; non fecus ac naturales tempeftates circa aequinoctia invalefcunt. Quemadmodum autem faepe videre eft flatus ventorum, cavos, et veluti a longinquo, quin et fimiliter maris tumores occulCos, ante procellam; idem evenit ingruentibus procellis politicis. Ille etiam caecos inftare tumultus. Saepe monet, fraudefque et operta tumefcere bella. Famofi libelli, et licentiofi et mordaces fermones in ftatus fcandalum, cum paffim volitant, et increbrefcunt; fimiliter novarum rerum rumores mendaces, in regiminis dedecus, undique jactati, et avide a populo excepti; funt certe inter prognoftica feditionum. Quo ftemmate deducta fit Fama cum Virgilius depingeret, gigantum fororem cam effe ponit. Illam Terra parens, ira irritata Deorum, Extremam (ut perhibent) Caeo Enceladoque fororem Quafi famae fuiffent feditionum praeteritarum reliquiae: verum funt illae non minus Item illud genus obfequii in exfequendis juffis, de quo loquitur Tacitus, pro fufpecto habendum: Erant in officio, fed tamen qui mallent imperantium mandata interpretari, quam exfequi. Mandata difcutere, detrectare, cavillationibus eludere, quid aliud funt, quan jugum jactare, et inobedientiam tentare? praefertim ubi in iftis difputationibus Circa mandata, qui a parte mandatorum ftant, loquuntur timide et molliufcule; qui autem adverfantur, audacius et contumacius. Etiam (ut bene notat Macciavellus) cum principes, qui fe pro parentibus communibus gerere deberent, factioni alicui fe adjungunt, idem fit, ac cum lembus, inclinatione VOL. V. Bbb > tione nimia in alterum latus, evertitur. Hoc temporibus Henrici tertii, Gallorum re gis, confirmatum eft. Ipfe enim, a principio, in ligam pro exftirpandis protestantibus fe recipi voluit: at paulo poft eadem liga contra ipfum regem vertit. Cum enim auctoritas principis fit caufae cujufpiam tanquam accefforia; et fortior infurgit aliqua obligatio, quam vinculum imperii, reges incipiunt de poffeffione auctoritatis fuae dejici. Porro cum difcordiae, et duella, et factiones, palam et audacter fe oftentant, indicio est reverentiam erga principem exui. Motus enim procerum debent effe ficut motus planetarum, fub primo mobili (juxta opinionem receptam) qui rapide quidem circumferuntur fecundum motum primi mobilis, leniter autem renituntur in motu propria Quare fi viri primores et nobiles propriis motibus violenter rapiantur, et (ut fcite Ta citus) liberius, quam ut imperantium meminiffent; orbes perturbari manifeftum eft. Reverentia enim id ipfum eft, quo reges a Deo accinguntur, qui eam aliquando difrumpere: minitatur; Solvam cingula regum.. Rurfus, cum aliqua ex quatuor imperii columnis concutiatur aut labefactetur (quae funt, religio, juftitia, confilium, opes) tum ferenitas precibus imploranda eft. Sed mittamus haec prognoftica feditionum (circa quae nihilominus intervenient nonnulla, quae iis tractandis majorem lucem praebere poffint, in fequentibus) et primo de ma teria feditionum; poftea de earum caufis et flabellis; ultimo de remediis nonnihil di camus.. Materiam feditionum expendere res eft confideratione digniffima. Tutiffima enim via feditiones evitandi (fi tempora patiantur) eft, ut ipfam materiam e medio tollamus.. Si enim fomes flammae paratus fit, fcintillae, quae incendium facient, ex qua parte emicare poffint, nemo facile dixerit... Seditionum materia duplex eft; magna inopia, et praefentium rerum taedium. Certiffimum eft, tot effe pro turbis vota, quot funt, hominum res attritae, et decoctae fortunae.. Vnde illa Lucani obfervatio de ftatu imperii Romani, paulo ante bellum civile: Hinc ufura vorax, rapidumque in tempore foenus: Hinc concuffa fides, et multis utile bellum. Hoc ipfum, Multis utile bellum, certum eft indicium ftatus ad commotiones et turbas difpofiti. Tum fi primorum hominum indigentia, ac res accifae, cum fumma plebis. inopia et paupertate conjungantur, periculum imminet grave. Rebelliones enim, quae a ventre ortum habent, peffimae. Quantum vero ad alienationes animorum, et taedium rerum praefentium; funt certe illa, in corpore civili, inftar humorum malignio rum in corpore naturali, qui ad calorem praeternaturalem colligendum, et inflamma-. tiones, apti funt. Nemo autem principum fui periculi magnitudinem metiatur ex eo, quod jufta fint aut injufta illa, quae animos populi alienant: hoc enim effet vulgus rationis nimium capax putare, qui fuo faepe recalcitrant commodo. Neque etiam ex hoc, quod gravamina, ex quibus invidia oritur, grandia fint aut exigua. Malevolentiae enim ex omnibus iftae periculofiffimae funt ubi plus timetur, quam fentitur. Dolendi modus, timendi non item. Praeterea, in maximis oppreffionibus ea, quae patientiam irritant, etiam animos frangunt; at in timoribus difpar eft ratio. Neque rurfus princeps, aut status, alienationem animorum, et invidiam graffantem, minus pendat, quod aut faepius, aut diutius, illa faftidia animorum aeftuârunt, neque quicquam inde detrimenti refpublica cepit. Verum enim licet fit, quod non omnis vapor in procellam definat; ita vere dici poteft ex altera parte, quod procellae, licet faepius pertranfeant, tandem glomerantur et ruunt. Atque, fecundum adagium illud Hifpanicum, funiculus in fine, leviffima tenfione rumpitur. Caufae feditionum hae funt; in rebus religionis innovatio; tributa et cenfus; legum et confuetudinum mutatio; immunitatum et privilegiorum violatio; oppreffio univerfalis; indignorum ad honores et magiftratus promotio; alienigenae; caritas annonae; milites incuriofe dimiffi; factiones factae defperatae; quicquid denique populum offendit, fimulque eos in caufa communi unit, et confpirare facit. Quantum ad remedia. Praefervativa quaedam confufe, et in genere, poffunt affignari, de quibus differemus; curatio autem legitima morbo particulari aptari debet. Itaque confiliis potius, quam praecepto, relinquenda. Primum contra feditiones remedium, et praeventio, haec eft; omni cum opera et diligentia caufam illam feditionum materialem, de qua diximus, amovere; paupertatem intelligo civium, et inopiam. Cui infervit, commercii rationes bene liberare, et bene librare; artifices et manufacturas introducere et fovere; defidiam et otium profligare;' luxum et profufionem fumptuariis legibus coercere; folum et agros cultura lucrofiffima fubigere: rebus venalibus pretia jufta imponere; cenfus et tributa moderari; et fimilia. In genere praecavendum, ut incolarum multitudo (temporibus fcilicet pacis, quando gladius nihil demetit) regni proventus, quibus ali poffit, non excedat. Neque incolarum multitudo, utrum fuperflua fit, necne, capitum numero folum cenfenda est. Sunto enim pauciores, qui multum profundunt, et parum lucrantur, plus illi atterent ftatum, quam multo plures, qui majore parfimonia degunt, pecunias autem congerunt. Nobilium igitur, et eminentioris dignitatis hominum, numerus auctus magis, quam pro analogia plebeiorum, celeriter ftatum depauperat. Quod etiam facit clerus numerofus: illi enim forti reipublicae nihil addunt. Idem quoque fit cum plures in literis educantur, quam quibus victum fuppeditare poffint vocationes civiles. Neque praetereundum eft, quod cum omne publicae opulentiae augmentum ab exteris nationibus lucrifieri neceffe fit (quicquid enim alicubi adjicitur, alibi detrahitur) tria tantum effe, quae gens genti vendit: materiam mercium; manufacturam; et vecturam. Quae quidem tres rotae, fi recte progrediantur, aeftus divitiarum erunt uberiores. Saepius autem contingit illud, de quo loquitur poëta, Materiam fuperabit opus; nempe ut manufactura, et vectura, materiae pretium excedat, et ftatum magis locupletet. Manifefti funt hujus rei teftes inferioris Germaniae populus, qui uidem fodinas, non fubterraneas illas, fed fupra terram, prae omnibus gentibus habent ditiffimas. Nihil autem prius debet effe aut confultius, quam ut videat magiftratuum prudentia ne pecuniarum thefauri apud paucos recondantur. Aliter enim facile fuerit, rempublicam inter maguas opes fame perire. Nummus autem, inftar fimi, non fructificat, nifi per terram difpergatur. Hoc praecipue efficitur fupprimendo, aut faltem coërcendo, voragines illas foenoris, monopoliorum, et latifundiorum in pafcua converforum, et fimilium. Quantum ad fedandas animorum offenfiones, aut faltem ad amolienda ea, quae ab iis proveniunt, pericula; duo funt in omni ftatu (ut notum eft) fubditorum genera; proceres et plebs. Quaevis harum partium fola, fi infenfa fit, non magnum fubeft periculum. Tardi enim funt populi motus, nifi a nobilibus incitentur: nobiles autem invalidi, nifi vulgus fua fponte ad motus aptum et praedifpofitum fit: tum periculur revera ingruit, cum potentiores exfpectent dum aquae moveantur apud vulgus,' ut ita demum animos exulceratos prodere poffint. Fingunt poëtae, coelicolas Jovem vincirent conjurâffe; quod ubi Jupiter accepiffet, Minervae confilio, Briareum centimanum accerfivit, ut in fuppetias ei veniret. Proculdubio hoc emblema monarchas monet, quam tutum et falutare fit eis plebis ftudia conciliare et retinere. ut $ Licentiam nonnullam, fed moderatam, animis gravate affectis et malevolis indulgere, ut ebulliant eorum dolores, et in fumos abeant (modo infolentia abfit er auda cia) utile fane eft. Qui enim humores ad interiores partes retrovertit, et vulnus in vifcera fanguinem refundere compellit, ulcera mortifera, et exitialia apoftemata, inducit. Ad molliendos exacerbatos et malevolos animos, partes Epimethei etiam ad Prometheum rite transferri poffint. Neque enim reperitur remedium utilius. Epimetheus, ubi mala et aerumnas evolare fenfiffet, operculum vafi feftinus impofuit, et in imo dolii fpem refervavit. Certe, politice et artificiofe fpem nutrire, et injicere, ac homines a fpe alia in aliam circumducere, ex fortiffimis eft contra venenum malevolentiae antidotis. Neque certius eft indicium prudentis regiminis et rerum adminiftrationis, quam ubi homines fpe continere poffit, cum fatisfaciendi copia non datur; atque ubi res tam provide tractantur, ut nullum malum ita peremptorie imminere videatur, quin aliqua fe oftendat fpei rima ad evadendum: quod eo minus difficile factu eft, quia tam privatis hominibus, quam factionibus, fibi ipfis adulari infitum eft; aut faltem oftentare in gloriam fuam quod non omnino credunt. Trita fane eft, fed praecellens periculorum, quae malevolentiae minantur, cautio, ut praevideatur ne fit caput aliquod, ad quod populus infenfus et exacerbatus confluere, et fub cujus praefidio in corpus aliquod coire, poffit. Caput ego illum dico, et ducem idoneum, qui nobilitate et exiftimatione celebratur; quique apud malevolos acceptus eft et gratiofus, atque ad quem ora et oculos convertunt; quique etiam ipfe in rebus fuis privatis cenfetur offenfus. Quod genus virorum, aut ftatui conciliandum eft, idque non perfunctorie, fed folide; aut per alium aliquem ex iifdem partibus retundendum, qui illi alteri fe opponat, atque gratiam popularem in diverfa trahat et fecet. Vbique hoc obtinet, quod factiofas potentias et coitiones, quae contra gubernationem imperii frontem contrahunt, inter fe committere, aut faltem diffidentiam inter eas feminare, remedium haud contemnendum fit. Etenim male admodum agitur cum republica, fi illi, qui erga imperium bene affecti funt, difcordiarum pleni exiftant; qui vero infenfi, et maligni, arcte conjungantur. Adnotavi faepius, ingeniofa et arguta dicteria, quae principibus improvifo exciderunt, nonnunquam fcintillas ad feditiones injeciffe. Exitiale fibi vulnus inflixit Caefar eo dicto; Sylla nefcivit literas, dictare non potuit. Spem enim omnem illud verbulum praefcidit, quam homines imbiberant, aliquando eum dictaturam depofiturum. Perdidit fe ipfum Galba eo dicto; Legi a fe militem, non emi. Inde enim milites de donativis defperârunt. Probus item propter eam vocem interiit, Si vixero, non opus erit amplius Romano imperio militibus. Etenim ob haec verba milites animum defponderunt. Sunt et alia haud pauca ejufdem generis. Intereft fane principibus, in rebus ambiguis, et temporibus anxiis, ut caveant quid dicant, praefertim in concifis his fententiis, quae veluti fpicula volitant, et ex fecreto pectoris eorum emiffa putantur. Longiores enim et productiores fermones obtufi funt, et minus notantur. Poftremo, in omnes eventus, habeant circa fe principes perfonas nonnullas militia et fortitudine fpectatas, ad reprimendas feditiones in primis motibus. Hoc enim fi defit, magis trepidari folet in aulis principum, cum turbae primo erumpunt, quam par effet. Et ftatus eo genere periculi laborat, quod Tacitus illis verbis innuit; Atque is habitus animorum fuit, ut peffimum facinus auderent pauci, plures vellent, omnes paterentur. Ifti autem militares viri fidi omnino effe debent, et bonae exiftimationis potius, quam factiofi, aut populares; et cum caeteris proceribus bene comparati. Aliter remedium morbo gravius. I XVI. DE 3 XVI. DE ATHEISMO. MINVS durum eft, credere portentofiffimis fabulis Alcorani, Talmudi, aut Le gendae, quam credere, huic univerfitatis rerum fabricae mentem non adeffe. praefertim 373 |