radiorum folis a perpendiculo, habito refpectu ad partes terrae diverfas; quod videlicet fupra majorem partem terrae fol nunquam fit in vertice aut incidentia radiorum perpendicularis; adeo ut univerfum terrae globum vigore aliquo caloris notabili nunquam occupet. Tertio, obliquitatem motus folis, in tranfcurfu per zodiacum, habito refpectu ad eafdem terrae partes, unde calor folis in qualicunque vigore non affiduo ingeminatur, fed per intervalla majora redit. Quarto, celeritatem folis refpectu motus diurni, qui tantum ambitum tam exiguo temporis fpatio conficit, unde minor mora caloris, neque momentum aliquod temporis, in quo calor conftet. Quinto, continuationem corporum inter folem et terram, quod fol non per vacuum integras caloris demittat vires, fed per tot corpora renitentia permeans, et cum fingulis fatagens, et dimicans, in immenfum langueat et enervetur; tanto magis, quod quo longius procedat atque debilior evadat, eo corpora inveniat magis inobfequentia, maxime omnium, poftquam ad terrae fuperficiem ventum eft, ubi videtur non folum renitentia, fed plane quaedam repulfio. Proceffum vero immutationis talem afferit. Bellum plane inexpiabile atque internecivum effe; neque contrarias iftas naturas ullo fymbolo convenire, neque per tertiam, praeterquam hylen. Itaque utramque naturam hoc ipfum appetere, niti, contendere, ut alteram plane perdat, feque folam et fuam materiae indat; ut fit folis opus (quod perfpicue et faepe dicit) plane terram vertere in folem, et viciffim opus terrae, folem vertere in terram; neque hoc officere quin omnia certo ordine, definitis temporibus, et juftis menfuris fiant; atque actio quaeque curfu debito incipiat, moliatur, vigeat, langueat, ceffet. Quod tamen per leges foederis aut concordiae ullas non fieri, fed omnino per impotentiam: omne enim plus et minus in virtute et actione non ab intentionis moderamine (quae integrum quiddam concupifcit) fed ab oppofitae naturae ictu et fraeno effe; operationis diverfitatem et multiplicitatem, atque etiam perplexitatem, omnino propter unum ex tribus iftis evenire; vim caloris, difpofitionein materiae, modum fubactionis; quae tamen tria nexu quodam inter fe implicantur, atque fibi ipfis concaufae funt. Calorem ipfum, vi, copia, mora, medio, fucceffione differre fucceffionem vero ipfam in plurimis variari, accedentia, recedentia, five intenfione, remiffione, faltu, gradu, reditu, five repetitione per majora aut minora intervalla; atque hujufmodi alterationibus. Calores itaque prorfus vi et natura longe diverfiffimos effe, prout puriores vel impuriores, habita ratione ad primum fontem (folem videlicet) facti fint. Neque calorem omnem calorem fovere: fed poftquam gradibus bene multis ad invicem diftent, fe mutuo non minus, quam frigora, perimere ac perdere, et proprias actiones agere, et alterius actionibus adverfari atque opponi; ut minores calores ad multo majores conftituat Telefius tanquam proditores et perfugas, et cum frigore confpirantes. Itaque vividum illum calorem, qui in igne eft, et vibratur, exilem illum calorem, qui in aqua ferpit, omnino interimere; atque fimiliter calorem praeternaturalem humorum putridorum in corpore humano, calorem naturalem fuffocare et exftinguere. -Copiam vero caloris plurimum intereffe, manifeftius effe, quam ut explicatione egeat. Neque enim unam aut alteram ignis prunam aeque vehementer, ac multas coacervatas, calefacere; maxime autem infigniter copiae caloris effectum demonftrari in multiplicatione caloris folis per reflexionem radiorum; numerus enim radiorum conduplicatur per reflexionem fimplicem, multiplicatur per variam. Copiae caloris vero debet adfcribi vel addi et unio, quod etiam obliquitate et perpendiculo radiorum optime oftenditur, cum quo propius et ad acutiores angulos radius directus et reflexus coëat, eo validiorem caloris ictum jaciat. Quin et fol Voi.. V. ipfe, E e ipfe, cum inter majores illos et robuftiores ftellarum fixarum ignes, regulum, caniculam, fpicam, verfatur, valentiores fervores efflat. Moram vero caloris evidentiffime maximi momenti operationem effe, cum omnes virtutes naturales tempora colant, obfervent, ut ad vires actuandas tempus requiratur nonnullum, ad roborandas bene multum. Itaque moram caloris, calorem aequalem in progreffivum et inaequalem convertere, quia calor et antecedens et fubfequens fimul conjugantur; id et in fervoribus autumnalibus, quia fervoribus folftitialibus, et in horis aeftivis pomeridianis, quia horis ipfis meridianis ardentiores fentiuntur, manifeftum effe; etiam in frigidioribus regionibus debilitatem caloris, mora et longitudine dierum aeftivis temporibus quandoque compenfari. At medii potentiam et efficaciam in calore deferendo infignem effe. Hinc enim tempeftatum temperiem magnopere variam, ut coelum indicibili inconftantia per dies aeftivos algidum nonnihil, per dies hiemales fudum quandoque inveniatur ; fole interim iter fuum et fpatia fua conftanter et legitime fervante; etiam fegetes et uvas flantibus auftris, et coelo nubilofo, magis mutari. Atque omnem coeli fecundum varias annorum revolutiones difpofitionem et excretionem, aliquando peftilentem et morbidam, aliquando falubrem et amicam, hinc caufam et originem fumere; medio fcilicet aëre variante, quae difpofitionem ex ipfa viciffitudine et alteratione tempeftatum diverfam, longa fortaffe ferie, colligit. Succeffionis vero caloris atque ordinis, quo calor calorem confequitur, ut multiplicem rationem, ita fummam virtutem effe. Neque folem tam numerofam et prolificam generationem educere potuiffe, nifi corporis folis moventis configuratio verfus terram et terrae partes plurimae inaequalitatis et variationis particeps effet. Nam et cir'culariter movetur fol, et rapide et ex obliquo, et le retexit, ut et abfens fit et praefens, et propior et remotior, et magis ex perpendiculo, et magis ex obliquo, et citius rediens et tardius; neque ullo temporis momento calor emanans a fole fibi conftet, neque brevi intervallo ufquam (nifi fub ipfis tropicis) fe reftituat; ut tanta variatio generantis cum tanta varietate generati optime conveniat. Cui addi poffe medii five vehiculi naturam diverfiffimam. Caetera quoque quae de inaequalitate et gradibus caloris unici dicta funt, poffe ad viciffitudines et varietates fucceffionis in caloribus diverfis referri. Itaque Ariftotelem non male generationem et corruptionem rerum obliquae viae folis attribuiffe, eamque ut efficientem caufam earum conflituiffe, fi libidine pronuntiandi, et arbitrum naturae fe gerendi, et res ad placitum fuum diftinguendi et concinnandi, recte inventum non corrupiffet. Illum enim et generationem et corruptionem (quae nunquam prorfus privativa, fed generationis alterius praegnans eft) inaequalitati caloris folus fecundum totum, hoc eft, accedentiae et recedentiae folis conjunctim, non generationem accedentiae, corruptionem recedentiae divifim affignare debuiffe; quod pinguiter et ex vulgi fere judicio fecit. Quod fi cui mirum videatur, generationem rerum foli attribui, cùm fol ignis effe afferatur et fupponatur, ignis autem nil generet; id leviter objici. Somnium enim plane effe illud de heterogenea calorum folis et ignis. Infinitas enim effe operationes, in quibus actio folis et actio ignis conveniant; ut in maturatione fructuum, confervatione plantarum tenerarum, et clementiae coeli affuetarum, in regionibus frigidis, exclufione ovorum, reftitutione urinarum ad claritatem (calorem enim folis et animalis conjungimus) refufcitatione animalculorum frigore obrigentium, evocatione eorum et vaporum, et id genus. Sed nihilominus ignem noftrum malum mimum effe; nec folis actiones bene imitari, aut prope attingere, cum folis calor tribus dotatus fit proprietatibus, quae ignis communis aegre ullo artificio repraefentare poffit. Primo, quod fit ob diftantiam, gradu ipfo minor et blandior; hoc vero ejufmodi effe, ut aliquo modo aequiparari poffit; caloris enim talis modus magis incognitus eft, quam imparabilis. Secundo, per tot et talia media fluens et glifcens, diffimilarem quandam et generativam vim mutuetur et obtineat; maxime vero quod tam regulari inaequalitate augeatur, minuatur, accedat, recedat, nunquam vero fubfultorie aut praecipitanter fibi fuccedat. Quae duo poftrema ab igne fere funt inimitabilia, licet induftria perfpicaci et perpenfa res provehi poffit. Atque hujufmodi quaedam de diverfitate calorum a Telefio dicuntur. Frigidi autem, contrarii nempe principii, atque difpenfationis ejus vix meminit; nifi forte quae de difpofitione materiae jam fecundo loco dicentur, ea huic rei fatisfacere poffe putaverit; quod tamen facere non debuit, quandoquidem frigus nullo modo privationem caloris, fed omnino principium activum, caloris aemulum, et tanquam competitorem, videri voluit. Quae autem de materiae difpofitione differuit, co pertinent ut oftendant quomodo materia a calore patiatur, et fubigatur, et vertatur, miffa frigoris mentione aut cura. De frigore autem (nos enim in omnium inwentis fumma cum fide, et tanquam faventes, verfamur) hujufmodi quaedam dicere potuit. Sedem frigidi immotam et fixam ad ftructuram caloris mobilem et verfatilem optime convenire: tanquam incudem ad malleum. Nam fi utrumque principium varietatem et alterationem habuiffet, genuiffent proculdubio entia horaria et momentanea. Etiam immenfas regiones calidi (coelum fcilicet) compacta natura globi terrae, et circumjacentium, nonnihil compenfari; cum non fpatia, fed copia materiae in fpatiis, fpectetur; frigidi vero naturam, virtutes, et rationes merito aut filentio praeteriri, aut brevi fermone tranfmitti debere, cum nil certi et explorati de eo haberi poffit per experientiam. Habemus enim ignem communem, tanquam folis vicarium; qui caloris naturam manifeftet. At frigidi telluris nulla est substitutio, quae in manu hominis fit, et adhibeatur praefto ad experimentum. Etenim illos horrores et rigores frigidi, qui ex globo et ambitu terrae hiemalibus temporibus, et in regionibus frigidiffimis exfpirant in aërem, tepores plane et balnea effe, prae natura primi frigidi, in vifceribus terrae inclufi; ut frigus illud, cujus homines fenfum et poteftatem habeant, fimile quiddam fit, ac fi calorem nullum alium haberent praeter eum, qui a fole aestivis diebus, et in calidis regionibus emanat; qui ad ignes fornacis ardentis collatus, refrigerium quoddam cenferi poffit. Sed in iis, quae fubdititia funt, minus morandum. Videndum igitur deinceps, qualia fint ea, quae a Telefio dicuntur circa difpofitionem materiae, in quam calor agat; cujus ea eft vis, ut actionem ipfam caloris promoveat, impediat, immutet. Ejus ratio quadruplex. Prima differentia fumitur ex calore praeinexiftente, aut non praeinexiftente. Secunda, ex copia aut paucitate materiae. Tertia, ex gradibus fubactionis. Quarta, ex claufura, vel apertura corporis fubacti. Quod ad primam attinet, fupponit Telefius in omnibus entibus, quae nobis cognita funt, fubeffe atque latitare calorem nonnullum, licet ad tactum minime deprehendatur, qui calor cum novo aut fubveniente calore conjungitur; quin et ipfe ab eodem adventitio calore ad actiones fuas peragendas etiam in proprio modulo excitatur atque incenditur. Hujus rei argumentum effe infigne, quod nullum fcilicet fit ex entibus, non metallum, non lapis, non aqua, non aër, quod non ex attactu, atque etiam ab admotione ignis, aut corporis calidi, calefcat. Quod factum iri verifimile non eft, nifi calor praeinexiftens et latens, praeparatio quaedam effet ad calorem novum et manifeltum. Etiam illud magis et minus, nempe facilitatem aut tarditatem in calore concipiendo, E e 2 quod quod in entibus invenitur, fecundum modum caloris praeinexiftentis competere. Aërem enim parvo calore tepefcere, atque eo, qui in corpore aquae non percipiatur fed fenfum fugiat: etiam aquam citius tepefcere, quam lapidem, aut metallum, aut vitrum. Nam quod aliquod ex iftis, metallum fcilicet aut lapis, citius tepefcere videatur quam aqua, id tantum in fuperficie fieri, non in profundo; quia corpora confiftentia minus communicabilia funt in partibus fuis, quam liquida. Itaque extima metalli citius calefieri quam extima aquae, univerfam autem molem, tardius. Secunda differentia ponitur in coacervatione et exporrectione materiae. Fa fi denfa fuerit, fit ut caloris vires magis uniantur, et per unionem magis augeantur et intendantur; contra, fi laxior fuerit, ut magis difgregentur, et per difgregationem magis minuantur et enerventur. Itaque fortiorem effe calorem metallorum ignitorum, quam aquae ferventis, etiam quam flammae ipfius, nifi quod flamma per tenuitatem magis fubintret. Nam flammam carbonum five lignorum, nifi flatu excitetur, ut per motum facilius impellatur et penetret, non admodum furere; quin et nonnullas flammas (qualis eft fpiritus vini, inflammati praefertim in exigua quantitate et difperfa) adeo lenis caloris effe, ut ad manum fere toleretur. Tertia differentia, quae fumitur ex fubactione materiae, multiplex eft; gradus enim fubactionis memorantur ab eo quafi feptem; quorum primus eft, lentor, qui eft difpofitio materiae exhibens corpus ad majorem violentiam nonnihil obfequens, et compreffionis, et praecipue extenfionis patiens, flexibile denique aut ductile. Secundus, mollities, cum majore violentia nil opus eft, fed corpus etiam levi impulfione, atque ad tactum ipfum five manum cedit abfque evidenti renitentia. Tertia, vifcofitas five tenacitas, quae eft principium quoddam fluoris. Videtur enim corpus vifcofum ad contactum et complexum alterius corporis incipere fluere et continuari, nec fe ipfo finiri, licet fponte et ex fefe non fluat; fluidum enim fui fequax eft, vifcofum alterius magis. Quarta, ipfe fluor, cum corpus fpiritus interioris particeps in motu verfatur libens et feipfum fequitur, atque aegre definitur, aut confiftit. Quinta, vapor, cum corpus attenuatur in intactile, quod etiam majore cum agilitate et mobilitate cedit, fluit, undulat, trepidat. Sexta, halitus, qui vapor eft quidam magis coctus et maturus, et ad igneam naturam recipiendam fubactus. Septima, aër ipfe; aërem autem contendit Telefius omnino calore nativo, neque eo parvo aut impotenti, praeditum effe; quod etiam in frigidiffimis regionibus aër nunquam congelatur aut concrefcit. Etiam illud evidenti indicio effe, aërem in natura propria calidum effe, quod omnis aër claufus, et ab univerfitate aëris divulfus, et fibi permiffus, teporem manifefte colligit, ut in lana et rebus fibrofis. Etiam in locis claufis et anguftis aërem ad refpirationem fentiri quodam modo fuffocativum, quod a calido eft. Atque haec propterea fieri qued aër claufus, fua natura uti incipiat, cum aër foras et fub dio refrigeretur a frigore, quod globus terrae perpetuo immittit et efflat. Quin etiam aërem noftrum communem tenui quadam coeleftium dote infigniri, cum habeat nonnihil in fe lucis; quod ex vifu animalium, quae noctu et in locis obfcuris cernere poffunt, oftenditur. Atque talis eft Telefio difpofitionis materiae feries, in mediis videlicet; fiquidem extrema, videlicet ex altera parte corpora dura et rigida, ex altera, ignis ipfe, tanquam termini mediorum non recenfentur. Sed praeter hofce gradus fimplices magnam aucupatur diverfitatem in difpofitione materiae ex corpore fimilari et diffimilari, cum fcilicet portiones materiae in uno corpore compofitae et coadunatae, vel ad unum ex gradibus fupradictis acqualiter referri poffunt, vel ad diverfa impariter. Longe enim maximam inde fequi in operatione caloris differentiam. Itaque quarta illam differentiam neceffario adhiberi ex natura ac etiam pofitura corporis, in quod calor agat, claufa, aut porofa et aperta. Quando enim in aperta et expofita operatur calor, operatur feriatim et per fingula, attenuando et fimul educendo et feparando. Cum vero in occlufa et compacta operatur fecundum totum, et fecundum maffam, nulla facta jactura caloris, fed calore novo et vetere fe conjungentibus et plane confpirantibus; unde fit ut potentiores et magis intrinfecas et exquifitas alterationes et fubactiones conficiat. Verum de hoc plura mox dicentur, cum de modo fubactionis differemus. Sed interim fatagit et aeftuat Telefius, et miris modis implicatur, ut expediat modum divortii et feparationis qualitatum fuarum primarum connaturalium, caloris, lucis, tenuitatis, et mobilitatis, ac quaternionis oppofitae prout corporibus accidunt; cum corpora alia inveniantur calida, aut ad calorem optime praeparata, fed eadem invenantur quoque denfa, quieta, nigra; alia tenuia, mobilia, lucida five alba, fed tamen frigida; et fimiliter de caeteris, una quapiam qualitate in rebus exiftente, reliquis non competentibus; alia vero duabus ex iftis naturis participent, duabus contra priventur, varia admodum permutatione et confortio. Qua in parte Telefius non admodum feliciter perfungitur, fed more adverfariorum fuorum fe gerit; qui cum prius opinantur quam experiuntur, ubi ad res particulares ventum eft, ingenio et rebus abutuntur, atque tam ingenium, quam res, mifere lacerant et torquent; et tamen alacres et (fi ipfis credas) victores, fuo fenfu utcunque abundant. Concludit autem rem per defperationem, et votum, illud fignificans, licet et caloris vis et copia, et materiae difpofitio, craffo modo, et fecundum fummas diftingui et terminari poffint; tamen exactas et accuratas eorum rationes, et distinctos et tanquam menfuratos modos extra inquifitionis humanae aditus fepofitos effe; ita tamen, ut (quo modo inter impoffibilia) diverfitas difpofitionis materiae melius, quam caloris vires et gradus, perfpici poffit; atque nihilominus in his ipfis (fi qua fata finant) humanae et fcientiae et potentiae faftigium et culmen effe. Poftquam autem defperationem plane profeffus effet, tamen in vota precefque non ceffat. Ita enim dixit: Qui porro calor vel quantus, hoc eft, quod caloris robur, et quae ejus copia, quam terram et quae entia in qualia invertat, minime inquirendum videtur, ut quod homini nulla (ut nobis videtur) innotefcere queat ratione. Qui enim vel caloris vires, et calorem ipfum veluti in gradus partiri, vel materiae, cui inditus eft, copiam quantitatemque diftincte percipere, et certis determinatifque caloris viribus copiae, que, certam materiae quantitatem, difpofitionemque, certafque actiones, aut contra, certae materiae quantitati, certifque actionibus, certam determinatamque caloris copiam affignare liceat? Vtinam id otio fruentes et perfpicaciore praediti ingenio, et quibus in fumma tranquillitate rerum naturam perfcrutari licuerit, affequantur : ut homines non omnium modo fcientes, fed omnium fere potentes fiant! Honeftius paulo quam folent ejus adverfarii, qui quicquid artes, quas ipfi pepererunt, non anequuntur, id ex arte omnino impoffibile ftatuunt, ut nulla ars damnari poffit, cum ipfa et agat et judicet. Reftat tertium quod erat, fubactionis videlicet modus. Hoc triplici dogmate abfolvit Telefius. Primum eft, id quod antea a nobis obiter - eft notatum, nullam prorfus fymbolizationem intelligi (ut in Peripateticorum doctrina) per quam res tanquam concordia quadam foveantur et confpirent. Omnem enim generationem, atque adeo omnem effectum in corpore naturali, victoria, et praedominantia,onon pacto aut foedere tranfigi. Id quod novum non eft, cum etiam Ariftoteles in doctrina Empedoclis hoc ipfum notaverit. Quod fcilicet cum Empedocles |