Memini etiam veficam ab igne remotam paulum flaccefcere incepiffe; ut, non Monitum. obftante tam infigni expanfione, non videretur tamen aura verfa fuiffe in pneumaticum purum et fixum, cum ad fe reftituendam inclinaret. Attamen fallere poffit hoc experimentum, fi ex eo conjiciamus, aërem communem effe adhuc hujufmodi aura rariorem ; quoniam arbitramur spiritum vini in pneumaticum verfum (licet minime purum, tamen) propter calorem, fuperare raritatem aëris frigidi; cum et ipfe aër, per calorem, majorem in modum dilatetur, et exporrectionem aëris frigidi haud paulum fuperet. Itaque arbitramur, fi experimentum fiat in aqua, multo minorem futuram expanfionem; licet corpus aquae plus materiae contineat quam fpiritus vini.

Si advertas fumum ex cereo recenter extincto exeuntem, et oculis metiaris Hiftoria. craffitudinem ejus, et rurfus intuearis corpus ipfius fumi poftea inflammati; videbis expanfionem flammae, collatae ad fumum, ampliatam quafi ad duplam.

Si accipias pauca grana pulveris pyrii, eaque inflammes, magna prorfus fit Monitum. expanfio refpectu corporis pulveris. Sed rurfus, extincta illa flamma, multo amplius adhuc fe extendit corpus fumi. Id vero non te fállat, ac fi corpus tangibile plus expanderetur in fumo, quam in flamma; nam id fecus fe habet. Sed ratio apparentiae eft, quod corpus flammae fit corpus integrum, corpus fumi corpus commiftum, ex longe majore parte cum aëre: itaque, ficut parum croci multum aquae colorat; fimiliter parum fumi in multum aërem fe fpargit. Nam fumus fpiffus (ut antea dictum eft) non fparfus, minor cernitur corpore flammae.

Si accipias fruftulum corticis aurantii exterioris (qui aromaticus eft, et oleofus) Hiftoria. ipfumque fubito comprimas juxta lychnum, exilit aliquid roris in guttulis ; quod tamen conftituit corpus flammae (refpectu guttularum) infigniter amplum. Commentum illud Peripateticorum, de decupla proportione elementorum adin. Obfervatio. vicem in raritate, res fictitia eft, et ad placitum; cum certum fit, aërem centuplo (ad minimum) rariorem effe aqua, flammamque oleo; at flammam ipfum aërem decupla minime fuperare.

Non eft, cur ifta inquifitio et commentatio circa pneumatica videatur cuipiam Monitum. nimis fubtilis aut curiofà. Certum enim eft, omiffionem et inobfervantiam circa illa opftupefeciffe philofophiam et medicinam, eafque tanquam fiderâffe, ut fuerint ad veram caufarum inveftigationem attonitae, et quafi inutiles, qualitatibus tribuendo, quae fpiritibus debentur: ut in titulo proprio de pneumatico ipfo fufius apparebit.

ATQVE de exporrectione materiae in corporibus fecundum confiftentias fuas Connexio. diverfas, dum quiefcunt, haec inquifita fint. De appetitu autem et motu corporum, unde tumefcunt, refidunt, rarefiunt, condenfantur, dilatantur, contrahuntur, majorem, ininorem locum occupant, accuratius, fi fieri poffit, inquirendum; quia fructuofior eft inquifitio, naturam fimul et revelans, et regens. Attamen carptim facienda eft inquifitio ifta, et curfim. Ifte enim titulus, de denfo et raro, tam generalis eft, ut fi plenarie deductus foret, multa ex fequentibus titulis anticipaturus effet, quod fieri non oportet.

Non difficile nobis foret hiftoriam, quam jam fubjungemus, fparfam in ordi- Monitum. nem meliorem (quam qua ufi fumus) redigere, inftantias, quae inter fe affines funt, fimul collocando. Id confulto evitavimus, duplici ratione moti. Primo,

C 2

quod

Hiftcria Sparfa

I.

quod multae ex inftantiis ancipitis naturae fint, et ad plura fpectent. Itaque ordo accuratus in ejufmodi rebus aut iterat, aut fallit. Deinde (id quod praecipue in caufa fuit, cur a methodo aliqua exacta abhorreremus) hoc quod agimus, omnium induftriae ad imitationem patere volumus. Quod fi methodo aliqua artificiali et illuftri collectio ifta instantiarum connexa fuiffet, defperâffent proculdubio complures fe ejufmodi inquifitionem facere potuiffe. Quare et exemplo et monito cavemus, ut quifque in inftantiis comparandis et proponendis fuo judicio, fuae memoriae, fuae copiae inferviat. Satis fit fi de fcripto, et non memoriter (id enim in tantis inftantiarum fluctibus ludicrum quiddam effet) femper procedat inventio; ut verae inductionis lumine poftea abfolvi poffit. Atque illud perpetuo memoria tenendum, nos in hoc opere ftipem tatummodo et tributum a fenfu ad aerarium scientiarum exigere; neque exempla, ad illuftranda axiomata, fed experimenta ad ea conftituenda, proponere. Neque tamen difpofitionem inftantiarum prorfus negligemus, neque difcineti hoc aggrediemur; fed ita inftantias collocabimus, ut fibi invicem lucem praebeant nonnullam.

E

vera.

Dilatationes per introceptionem fimplicem, five admiffionem corporis novi.

X introceptione corporis alieni ni mirum fi fequatur dilatatio corporis alicujus; quandoquidem hoc fit plane augmentum five additio, non rarefactio Attamen cum corpus, quod introcipitur, fuerit pneumaticum (veluti aër, aut fpiritus) aut etiam cum corpus introceptum (licet fuerit tangibile, tamen) fenfim illabatur, et fe infinuet; vulgo habetur magis pro tumore quodam, quam acceffione.

2. Vefica, aut alia tenfilia (ut folles) inflantur aëre integro, atque extenduntur; adeo ut indurentur, et ictum, jactum, pati poffint: etiam bulla aquae eft instar veficae, nifi quod eft tam fragilis.

3. Liquores de vafe in vas de alto fufi, at cochlearibus et fpatulis, aut ventis, fortiter agitati, committuntur et commifcentur cum aëre, unde fe attollunt in fpumam. Illi paulo poft refidunt, et minorem locum occupant, aëre (fractis spumae bullulis) exeunte.

4. Extruunt pueri ex aqua faponi admista (unde fit paulo tenacior) turres

bullatas; adeo ut parum admodum aquae aëre introcepto) magnum locum

occupet.

5. At non invenitur quod fiamma, per inflationem follium, aut agitationem aliam exteriorem, cum aëre mifceatur, et fpumefcat in eum modum, ut poffit conftitui corpus commistum ex flamma et aëre, instar spumae, quae commista est ex aëre et liquore.

6. At contra, certum eft, per miftionem interiorem in corpore antequam inflammetur, fieri poffe corpus commiftum ex aëre et flamma. Nam pulvis pyrius habet partes non inflammabiles ex nitro, alias inflammabiles, praecipue ex fulphure; unde etiam magis albicat et pallefcit, quam caeterae flammae (licet flamma ipfa fulphuris vergat ad coeruleum): adeo ut poffit illa flamma recte comparari spumae potentiffimae, ex flamma et aëre coagmentatae, five vento cuidam igneo.

7. Quemadmodum autem fpuma eft corpus compofitum ex aëre et liquore; ita etiam pulveres omnes funt compofiti ex aëre et minutiis corporis pulverizati; ut non aliter differant a fpumis, quam contiguum differt a continuo: nam magna

moles

moles ipforum confiftit ex aëre, qui partes corporis fublevat; ut ex tabula fecunda et tertia liquet.

8. Fiunt tumores in ventre animalium, et aliis partibus, ex flatu, et humore aqueo introcepto, et admiffo; ut in hydrope, tympanite, et fimilibus.

9. Eft genus columbarum, quod, capite intra collum recepto, inflatur et

tumet.

10. Refpiratio per pulmones (follium inftar) aërem attrahit, et reddit; dilatante fe, per vices, pulmone, et refidente.

11. Foemellae praegnantes tument mammillas, lacteo fcilicet humore turgentes.

12. Glans virgae in mafculis, cum arrigitur in venerem, multum dilatatur mole.

13. Infpice in fpeculum, et nota latitudinem utriufque oculi pupillae; dein claude alterum oculum; et videbis pupillam oculi aperti manifeste dilatatam, spiri tibus, qui utrique oculo inferviebant in unum confluentibus.

14. Rimae globorum luforiorum, et fimiliter lignorum aliorum, a ficcitate contractae, per immiffionem, et moram nonnullam in aqua, et imbibitionem ipfius aquae, implentur et confolidantur.

15. Eft genus quoddam fungi, qui excrefcit ex arbore, quem vocant auriculam Judaei, qui immiffus in aquam magnopere intumefcit: quod non facit fpongia,

aut lana.

ATQVE de introceptionibus corporis alieni (quae funt pfeudo-rarefactiones) Connexio. haec inquifita fint. Tranfeundum ad dilatationes et tumores, quae fiunt in corporibus, ex fpiritu innato (five illi funt naturales, ut loquuntur, five praeternaturales) abfque igne, aut calore manifefto externo: licet in his quoque fequatur quandoque acceffio five introceptio humoris, praeter ipfam dilatationem fimplicem.

Dilatationes per fpiritum innatum fe expandentem.

VSTVM, aut cervifia nova, et fimilia, in doliis repofita, intumefcunt, et infurgunt admodum; adeo ut, nifi detur fpiraculum, dolia infringant; fin detur, fe attollant, et exundent cum fpuma, et quafi ebulliant.

2. Liquores fpirituofi arctius conclufi (ut in utribus fortiter obturatis) magno impetu faepe erumpunt, et opercula fua quandoque ejiciunt, tanquam e tor

mento.

3. Audivi muftum nuper calcatum, et quafi fervens, in vitro craffo et forti repofitum (ore vitri bene lutato et claufo, ut muftum nec erumpere nec perfringere poffet) non reperiente exitum fpiritu, fe per continuas circulationes et vexationes vertiffe plane in tartarum ; ut nihil reftaret in vitro, praeter auram et faeces: verum de hoc mihi parum conftat.

4. Semina plantarum, ut piforum, fabarum, et ejusmodi, turgefcunt nonnihil, antequam emittant radicem aut caulem.

5. Arbores quandoque, fpiritu et fucco nativo tumefcentes, corticem rumpunt, et emittunt gummi et lacrymas.

6. Etiam gemmae complures videntur effe eruptiones fuccorum puriorum ex rupibus; cum tam gummi quam gemmae rupium deprehendantur (ex fplendore)

effe

effe fucci percolati et depurati; adeo ut etiam faxa et lapides videantur ex fpiritu innato tumefcere.

7. Neque dubium eft, quin in fpermate animalium primus actus ad vivificandum fit quaedam expansio maffae.

8. Vitriolum erumpendo tanquam germinat, et fere arborescit.

9. Lapides tempore et fenio (praefertim in locis humidioribus) emittunt falem, qui eft ex natura nitri.

10. Omnis gleba terrae tumet nitro: itaque fi terra quaevis fit cooperta et accumulata, ita ut fuccus ejus non exhauriatur per folem et aërem, nec fe confumat in emittendo vegetabili; colligit nitrum, ut internum tumorem. Ideo in aliquibus Europae partibus ftruunt mineras artificiales nitri, accumulata terra, in domibus ad hoc paratis, prohibito aditu folis.

11. Sudores in animalibus, per motum dilatatis fpiritibus, atque humoribus veluti liquefactis, proveniunt.

12. Pulfus cordis et arteriarum in animalibus fit per irrequietam dilatationem fpirituum, et receptum ipforum, per vices.

13. Quin et motus voluntarius in animalibus, qui expeditur (in perfectioribus) per nervos, videtur radicem habere in compreffione primum, deinde relaxatione fpirituum.

14. In omni contufione membri alicujus in animalibus, fequitur tumor: idem evenit in plerifque doloribus.

15. Aculei vefparum et apum majorem inducunt tumorem, quam pro inflictu: id multo magis faciunt punétiones ferpentum.

16. Etiam urtica, bryonia, et alia nonnulla, levant cutem, et veficas in illa caufant.

17. Habetur pro evidenti figno veneni (praefertim ejus generis quod operatur ex qualitate maligna; non per erofionem) fi facies aut corpus intumefcat.

18. In veficationibus colli aut alterius alicujus partis, quae adhibentur ad curationes morborum, affurgit humor aqueus, five ichor, qui poftea, cute fciffa aut puncta, effluit.

19. Omnes puftulae ex caufa interna, et hujufmodi efflorefcentiae et apoftemata, inducunt tumores apparentes, et fublevant cutem.

20. Iracundia fubito effervefcens (in nonnullis) inflat buccas: fimiliter et faftus.

21. Ranae et bufones tument; et complura animalia per ferociam erigunt criftas, et pilos, et plumas: quod fit ex contractione cutis per tumorem fpi

rituum.

22. Galli, quos Indicos, alii Turcicos vocant, irati, magnopere tument, et pennas tanquam jubas erigunt. Aves cum dormitant, dilatato fpiritu, per receptum caloris ad interiora, nonnihil tument.

23. In omni carie et putredine tumefcere incipiunt fpiritus corporis innati; cumque ad exitum properant, folvunt et alterant rei compagem; et fi compages rei fit paulo tenacior et viscosior, ut exire non poffint, novas formas moliuntur; ut in vermibus e putredine natis: fed exordium actionis eft a dilatatione fpiri

tuum.

24. Neque fpiritus in putredine cohibitus tantum molitur animalcula, verum et rudimenta plantarum: ut confpicitur in musco, et hirfutie arborum nonnullaMemini me expertum effe, cafu quodam, non de induftria, quod cum

rum.

aeftivo

aeftivo tempore malum citrium, ex parte fectum, in conclavi reliquiffem, poft duos menfes inveni in parte fecta putredinem quandam germinantem; adeo ut in capillis quibufdam exurgeret ad altitudinem pollicis, ad minus, atque in fummitate capillorum fingulorum afciviffet caput quoddam, inftar capitis pufilli clavi; plane incipiens imitari plantam.

25. Similiter, rubigines fiunt in metallis, et vitro et fimilibus, ex dilatatione fpiritus innati, qui tumefcit, et urget partes craffiores, eafque ante fe agit, et extrudit, ut exeat.

26. Vtrum terra in fuperficie tumefcat, praefertim ubi glebae funt fpongiofae et cavae, inquirendum. Certe inveniuntur quandoque in ejufmodi glebis arbores inftar malorum navium, quae fub terra nonnullos pedes in altum jacent demerfae et fepultae: ut verifimile fit arbores illas per tempeftates fuiffe olim dejectas; poftea vero attollente fe paulatim terra, coopertas fuiffe et fepultas.

27. At fubito et manifefte intumefcit terra in terrae motibus unde faepenumero erumpunt fcaturigines aquarum, vortices et globi flammarum, venti vehementes et peregrini, atque ejiciuntur faxa, cineres.

28. Neque tamen terrae motus omnes prorfus fubito fiunt; nam evenit nonnunquam, ut terra contremuerit per plures dies: et noftro tempore apud nos in agro Herefordienfi fuit terrae motus, admodum pufillus et lentus, fed rarus ; in quo qua jugera terrae per diem integrum paulatim fe moverunt, et in alium locum paulo decliviorem, nec multo diftantem, fe tranftulerunt, et ita quieverunt.

quo ali

29. Vtrum moles aquarum in maribus aliquando tumefcant inquirendum. Nam in ipfis fluxibus maris, neceffe eft ut illi fiant vel ex motu progreffivo, vel ex fublatione aquarum in furfum per virtutem et confenfum aliquem magneticum, vel denique per tumorem five relaxationem aliquam in ipfis aquis. Atque poftremus ifte modus (fi modo talis aliquis fit inter caufas fluxus alicujus) pertinet ad inquifitionem praefentem.

30. Aqua in fontibus et puteis nonnullis tumefcit et refidit; adeo ut aeftus quofdam videatur pati.

31. Etiam erumpunt quandoque in quibufdam locis fcaturigines aquarum, abfque aliquo terrae motu, intra aliquos annos, ex caufis incertis. Fitque ifta eruptio plerumque in magnis ficcitatibus.

Etiam notatum eft, intumefcere quandoque maria abfque fluxu aut vento aliquo exteriore; idque fere tempeftatem aliquam magnam praecedere.

Non foret indignum experimento, ut probetur, utrum fiat interdum aliqua re- Mandata. laxatio in corpore aquae, etiam in minore quanto. Atqui fi exponatur aqua foli vel aëri, fiet potius confumptio: itaque experimentum faciendum, in vitro claufo. Accipe itaque vitrum, quod habeat ventrem amplum, collum vero longum et anguftum, atque infundatur aqua, donec venter et pars inferior colli impleatur. Fiat autem hoc per tempeftatem aëris borealem et ficcam; aque ita permittatur, donec fuccedat tempeftas auftralis et pluviofa; et vide, fi aqua infurgat aliqualiter in collo vitri. Etiam de tumoribus aquae in puteis facienda eft diligentior inquifitio; utrum fiant magis noctu quam interdiu, et quali tempeftate anni.

33. In