gradum, corporaque ferro incumbentia inferunt. Prælium acerrimum committitur, cum uterque in acie mori quam pedem referre malit; at equites ab latere circumfusi, nihilo segnius magna vi urgent, ferocissimos concitatissimosque equos in hostiumque ordines immittunt, ac quam maxime perturbant. Vascones vero sagittarum silvas in Helvetiorum corpora conjiciunt, magnamque stragem faciunt; illi vero acerrime resistunt, neque loco quem primum pugnando ceperant dejici patiuntur. Rex vero inter Germanorum peditum turmas, ingens ipse, ingenti equo insidens, toto vertice cæteros suprastabat, incendebatque sua præsentia militum animos, oculis, manu pariter atque animo promptus, segniores alios voce, alios vultus severitate, increpans, ad bonam spem atque ad virtutem erigebat; fortiores vero nominans appellabat, monebat, hortabatur, spiritus addebat, animos augebat, præmia ingentia pollicebatur. Tum vero terribilis armorum fragor, feroces minacesque militum voces, tormentorum ingentes atque intolerabiles strepitus, tubarum clangor, horrifici timpanorum pulsus, cornuque illud Helvetiorum ad cujus ingentem ac luctuosum gemitum gigantum exercitus contremisceret, aures atque animos, ita concutiebant, ut terra, aer cœlumque pene ipsum, contremiscere videretur; crebri præterea tormentorum ignes, fumusque qui pulvere ac sulfuris fœtore permixto circumquaque volvebatur, postremo cædes luctusque, quibus omnia complebantur, horribile supra quam cuiquam credibile est spectaculum præbebant, eoque magis omnia exhorrescebant, quod cadente jam sole tenebris undique circumfundebantur. Audivi ego qui aderant affirmantes, inclinantem tum solem, ingentes flammas, quasi sanguine permixtas, evomere visum fuisse. Successerat tenuis lunæ fulgor, cum quo usque ad tertiam noctis horam ancipiti prælio pugnatum est; verum cum luna jam sese abdidisset, neque ob densissimas tenebras, satis ab amico hostis discerni posset, prælium diremptum est. Sunt qui dicunt, Regis exercitum tametsi acerrime restitisset, ad mille tamen passus pedem pugnando retulisse. At Galli pariter atque Helvetii postquam ab armis cessatum est, non quieti, non cibo, non cor poris curationi quicquam indulgere, sed armati intentique, quasi continuo præliaturi, omnia circumspicere, nihil satis tutum arbitrari, hostem semper adesse suspicari. Rex vero cum proximo prælio nulla ratione hostium ordines perturbare aut pervertere potuisset, ut nihil intentatum relinqueret, equitatum modo hinc modo illinc inter obscurissimas tenebras magna vi in hostes impetum facere jubet; illi vero nihilominus fortes acerrime resistunt, vestigiaque prius cæpta, aut constantissime premunt, aut in hostes gradum inferunt, eosque repellunt; illi re infecta ad suos se recipiunt, et cum totam noctem equites peditesque armati pugnam expectantes constitissent, adveniente luce Bartholomeus Alvianus cum auxiliaribus Venetorum copiis in castra regis venit. Tum Galli, quasi victoriam manibus tenentes, Helvetii vero nihil minus quam prælium exhorrescentes, rursus magna vi utrimque concurrunt; prælium atrocissimum redintegratur, et cum quinis aut senis horis magna cæde pugnatum esset, Helvetii, non quidem fusi fugative, sed catervatim, ordinibusque servatis, Mediolanum versus pergunt. Et cum jumenta eis quibus tormenta veherentur deessent, ipsi ea humeris, jumentorum loco, traxere, ac Mediolani proxima nocte quieverunt; postero die, cum stipendium postularent nec præstaretur, Comam versus iter faciunt, ac plurimis eorum relictis domum revertuntur. Tum vero in campis ubi pugnatum erat, horribilis facies esse armis, equis, cadaveribus omnia constrata, vulnerum genera multa immania fœdaque, atque inter se diversa, prout quiquam aut tremendis tormentorum ictibus patentia viscera trajecti, aut sagittis confixi, aut cominus pugnando vulneribus acceptis conciderant, graviter saucii miserabiles voces emittere, eniti, exsurgere conari, rursusque prolabi atque concidere, moxque animam efflare; nonnulli, amicorum ope, sublevari, atque ad curandum duci, postremo spoliari atque omnia diripi. Rex vero, victoria potitus, Mediolanum cæterasque urbes ultro se se dedentes capit. Maximilianus autem, reddita Regi Mediolani arce munitissima in quam confugerat, in deditionem accipitur, in Galliamque, amissa libertate, perducitur. Tum Jo. Jacobus Trivultius Viglevanum, reliquasque opes superiore Helve tiorum victoria ademptas, ac Mathæo cardinali traditas, recuperat; ille vero, in Germaniam reversus de Episcopatus quoque Novariensis possessione detruditur, quem ei Julius pontifex contulerat; privato Frederico Sanseverinato cardinali, cum quo nonnulli cardinales adversus pontificem conjurati, concilium ei Pisis indixerant, ac Ludovici Francorum Regis armis ac potentia freti, eum de pontificatu detrudere conabantur; quamobrem pontifex Romam citatos, nec imperio parentes, dignitate atque ecclesiasticis opibus privavit, quæ contentio divina omnia atque humana perturbavit. Res quidem memoratu digna in longius nos ab incepto traheret; exitum tamen referam. Ex Cardinalibus conjuratis quos Scismaticos appellabant nonnulli interiere; superstites, dum mortuo Pontifice per Tirrenum mare Romam versus iter faciunt, apud Pisas capti sunt, ac post aliquos dies Florentiam perducti, moxque Romam; ibique amplissima cardinalatus toga, atque omni ejus dignitatis splendore exuti, palam de errato in senatu confessi, petitam suppliciter veniam impetravere, simulque restituti fuerunt. Satis jam evagata est oratio nostra; tempus est receptui canere. Ad Leonem redeo, in quo maxime declaratum est, quanta sit in res humanas fortunæ potestas; cum is qui exul atque egens erat, ac captivus a barbaris trahebatur, primum ab ignotis hominibus, quos aliena calamitas commovere non solet, e captivitate eripitur, ac paucis post diebus patriæ dominatione, a qua multis ante annis ejectus fuerat, potitur, ac deinde, brevi intermisso spatio, summum est pontificatum adeptus. Hactenus quibus artibus, ac quanto fortunæ beneficio tantum imperium e senum Cardinalium manibus ipse ætate florens eripuerit, ut potui explanavi. Nunc vero quibus in pontificatu moribus vixerit paucis absolvam. Primum omnium in animum induxerat hilarem vitam agere, ac curis animique doloribus quacumque ratione posset aditum intercludere, ac propterea gaudia jocunditatemque, summo studio amplexabatur: ludis enim, jocis, ac cantibus omne fere otium indulgebat, sive quod voluptatis appetens esset, sive quod se diutius victurus existimabat, si animum curis atque molestiis vacuum conservasset. Nam imperii gubernationem Julius Cardinalis de Medicis ejus patruelis susceperat ; isque omnes curas excipiebat; vir sane imperio magis quam Pontifex aptus; commoda enim, rerum gerendarum gratia, plerumque postponebat; neque eum ab negotiis unquam voluptas remorata est, laborisque ejus patiens erat, qui maxime principem decet; magnam enim diei partem eis audiendis qui ad eum plurimi confluebant impartiebatur. Ad hæc, dum Florentiæ ageret, amicis præsto esse, civium controversias dirimere, ære publico abstinere, bene reipublicæ consulere, matronarum pudicitiam minime attentare. Hæc atque alia hujuscemodi efficiendo, plebi patribusque juxta carus, majorum suòrum apud eos gratiam exæquavit, tantamque sibi apud Pontificem gratiam atque auctoritatem comparaverat, quantam nemo unquam sanæ mentis desiderare est ausus. Imperium quidem commune inter eos, sed officia divisa esse videbantur. Pontifex enim Romæ agere, ocio ac voluptatibus perfrui, pecunias supra quam cuiquam credibile est profundere, rursusque alias omnibus modis parare, senatui, quem nunc consistorium vocant, adesse, principum oratoribus aures præbere, nihil ipse decernere, omnia ad patruelem referre per Johannem Mathæum, gratissimum utrique adolescentem, nihil eo inconsulto agere, statutis ejus auctoritatem impartiri. At Cardinalis cum principibus belli societates inire, fœdera quæcumque vellet ferire, eaque sive incuria lacessitus, sive quod fides non servaretur, prout in rem fore videbatur relinquere, atque ad alia convolare, bella indicere, ipse in castris agere, potentiam atque gloriam quærere, Cardinales, Episcoposque quoscumque vellet creare, magistratus atque officia condonare, omnibus moderari, Romæ pariter atque Florentiæ benigne magis quam acerbe imperitare. Inest enim illi homini magna ingenii vis. Ad cogitandum enim vehemens atque acutus, ad mature autem efficiendum impiger ac minime segnis; quæ quidem summa munera paucis admodum mortalibus natura elargita est; plerumque enim evenit, ut qui ad cogitandum acutiores sunt, iidem ad efficiendum tardiores plerumque ac segniores existant. At contra acriores manu prompti, ad quæque perpetranda parati, consilio interdum ac cogitatu minus valent. At Julius Cardina lis, cum solertissimus felicissimusque esset, incertum erat, solertia magis an felicitate præstaret. Leo vero ex conviviis ingentem capiebat voluptatem, eaque delicatissimis epulis, ac variis vinorum generibus referta consulto protrahebat inter cachinnos et scurrarum jocos quo pleniori voluptate perfunderetur, quibus tandem, expletis cantu vocum atque nervorum omnia compleri, nocturnisque præsertim conviviis, musicis instrumentis totum fere palatium personare, pontifexque eis omnes sensus totamque animam concedere; tantaque interdum dulcedine capi, ut plerumque animo deficere, peneque se ipsum linquere videretur, ac summisso quodam murmure eadem que audiebat interdum ipse decantabat; erat enim musicæ artis peritissimus, ac propterea ejus professoribus, qui ad eum undecumque eruditissimi confluxerant, magna salaria præstitit, ac Johannem Mariam quendam Hebræum, tangendis fidibus clarum, Verrutio oppido condonatum, comitatus dignitate exornavit. Venationibus intentus ac maxime deditus erat (præter patrium morem; magis enim pecuniæ ac vitæ commodis quam inanibus hujusmodi officiis student) proptereaque sæpius Mallianum, interdum Viterbium, atque in alia loca ad venandum opportuna, secedebat. Verum princeps hic facilis, mitisque, mansuetus omnibus videbatur, neque in tanta, tamque repentina fortunæ mutatione ullum unquam ex eo insolens aut superbum responsum potuit exaudiri, sed eam quam semper præ se tulerat humanitatem retinuit, quod vix gravissimi ac sapientissimi viri assequi potuerunt; ita enim potentia atque opes, si repente adveniant, mortalium animos exagitant, atque de mentis sanitate deturbant; licet forte, ut quidam putant, alia vultu et lingua indicabat atque animo agitabat. Egentes pietate ac liberalitate est prosequutus; namque ut ego accepi, ingentem pecuniam pauperibus secreto condonabat, ac non solum Romæ, verum etiam apud exteras nationes, religiosis quibusdam, quorum vitæ integritatis atque inopiæ fama ad eum pervenerat, opem ferebat. Id ego tamen incertum habeo; nam etsi quendam id referentem audiverim, ejus tamen rei fama non satis constans aut probata erat. Tanta præterea benignitate præditus erat, |