re neutiquam omnino cessavit munificentia hominum ; quippe videmus, non libros magis, quam sphæras, globos, astrolabia, mappas, et alia similia, ut adminicula quædam astronomiæ et cosmographiæ, comparari et studio præberi. Videmus etiam, loco nonnulla, medicinæ studio dicata, hortos habere pro simplicium cujusque generis inspectione et notitia; nec usu mortuorum corporum ad observationes anatomicas destitui. Cæterum hæc ad pauca spectant. In genere pro certo habeatur, magnos, in rebus naturæ abditis eruendis et reserandis, progressus vix fieri posse, nisi ad experimenta, sive Vulcani, sive Dædali (fornacis scilicet, aut machinæ, vel cujuscunque alterius generis) sumptus abunde suppeditentur. Ideoque sicut principum secretariis et emissariis conceditur exhibere rationes expensarum, pro diligentiis suis in explorando et eruendo res novas, et arcana civilia; similiter et exploratoribus ac speculatoribus naturæ satisfaciendum de expensis suis; alias de quamplurimis scitu dignissimis nunquam fiemus certiores. Si enim Alexander magnam vim pecuniæ suppeditavet Aristoteli, qua conduceret venatores, aucupes, piscatores, et alios, quo instructior accederet ad conscribendam historiam animalium, certe majus quiddam debetur iis, qui non in saltibus naturæ pererrant, sed in labyrinthis artium viam sibi ape riunt. Defectus etiamnum alius nobis observandus (magni certe momenti) neglectus quidam est, in academiarum rectoribus, consultationis; in regibus sive superioribus, visitationis, in hunc finem, ut diligenter consideretur et perpendatur, utrum prælectiones, dispu tationes, aliaque exercitia scholastica, antiquitus instituta, et ad nostra usque tempora usitata, continuare fuerit ex usu, vel potius antiquare, aliaque meliora substituere. Etenim inter majestatis tuæ canones prudentissimos, illum reperio; In omni vel consuetudine, vel exemplo, tempora spectanda sunt, quando primum res cæpta: in quibus, si vel confusio regnave rit vel inscitia, derogat illud imprimis auctoritati re rum, atque omnia reddit suspecta. Quamobrem, quandoquidem academiarum instituta plerunque originem traxerint a temporibus, hisce nostris haud paulo obscurioribus et indoctioribus; eo magis convenit, ut examini denuo subjiciantur. Exemplum in hoc genere unum aut alterum proponam; in rebus, quæ maxime obviæ videntur et familiares. Pro more receptum est (licet, uti mihi videtur, perperam) ut literarum studiosi logicam, et rhetoricam, præpropere nimis addiscant; artes sane provectioribus magis convenientes, quam pueris et tironibus. Etenim hæ duæ, si vere res perpendatur, sunt ex artibus gravissimis; cum sint artes artium, altera ad judicium, altera ad ornatum. Quinetiam regulam et normam continent, res et materiam subjectam vel disponendi, vel illustrandi. Ideoque id agere, ut mentes rerum ig naræ, et rudes (quæque nondum id collegerunt, quod a Cicerone sylva vel supellex appellatur, id est, materiem et copiam rerum) initium ab istis scientiis sumant (ac si quis discere vellet ponderare, vel metiri, vel ornare ventum) haud aliud profecto parit, quam ut harum artium virtus et facultas (quæ permagnæ sunt et latissime diffusa) fere contemptæ jaceant, atque vel in puerilia sophismata affectationesque ridiculas degeneraverint, vel saltem existimatione sua haud parum mulctatæ sint. Quinetiam præmatura et intempestiva ad has artes accessio dilutam earum atque jejunam traditionem ac tractationem necessario secum traxit, qualis nimirum captui puerorum adap+ tetur. Alterum exemplum (quod adducam) erroris, qui in academiis jam diu inveteravit, ejusmodi est; quod scilicet inventionis atque memoriæ, in exercitiis scholasticis, fieri solet nimio plus noxium divortium: illic siquidem orationes pleræque, aut omnino præmeditatæ sunt, adeo ut conceptis verbis proferantur, et inventioni nihil relinquatur; aut plane extemporariæ, ut perparum relinquatur memoriæ (cum in vita com. muni et praxi, rarus sit alterutrius istorum usus seorsum, sed potius mixturæ ipsorum; id est, notarum sive commentariorum, atque dictionis subitæ) ita ut hoc pacto exercitia ad praxim haud sint accommodata, nec imago respondeat vitæ. Illud autem in exercitiis perpetuo tenendum est; ut omnia (quam fieri potest) maxime repræsenteut ea, quæ in vita agi solent: alioqui motus et facultates mentis pervertent, non præparabunt. Hujus autem rei veritas non obscure cernitur, cum academici ad praxim suarum professionum, vel alia civilis vitæ munia se accingant: quod cum faciunt, hunc, de quo loquimur, defectum, ipsi in se cito deprehendunt; sed citius etiamnum alii. Cæterum hanc partem, de institutorum academicorum emendatione, clausula illa (ex Cæsaris quadam ad Oppium et Balbum epistola desumpta) concludam : Hoc quemadmodum fieri possit, nonnulla mihi in mentem veniunt, et multa reperiri possunt: de iis rebus rogo vos, ut cogitationem suscipiatis. Alter defectus, quem observo, altius paulo, quam præcedens, ascendit. Quemadmodum enim doctrinarum progressio, haud parum in prudenti regimine et institutione academiarum singularum consistit; ita magnus ad hoc cumulus accedere possit, si academiæ universæ per totam Europam sparsæ, arctiorem conjunctionem et necessitudinem contraherent. Sunt enim, uti videmus, multi ordines et sodalitia, quæ licet regnis et spatiis longinquis disjuncta sint, tamen societatem, et tanquam fraternitatem, inter se ineunt, et colunt; adeo ut habeant præfectos (alios provinciales, alios generales) quibus omnes parent. Et certe, quemadmodum natura creat fraternitatem in familiis ; artes mechanicæ contrahunt fraternitatem in sodalitiis; unctio divina superinducit fraternitatem in regibus et episcopis; vota et regulæ conciliant fraternitatem in ordinibus: eodem modo fieri non potest, quin intercedat fraternitas illustris et generosa, inter homines, per doctrinas et illuminationes, quandoquidem Deus ipse Pater luminum nuncupetur. Postremo illud queror (de quo superius nonnihil præmisi) quod vel nunquam, vel raro admodum, publica aliqua extiterit designatio virorum, idoneorum, qui vel scriberent, vel inquisitionem instituerent, de illis scientiarum partibus, in quibus satis adhuc non fuerit elaboratum. Cui rei illud inserviet quam maxime, si tanquam lustrum condatur doctrinarum ; et census excipiatur, quæ ex illis locupletes sint, et majorem in modum auctæ, quæ autem inopes et destitutæ. Opinio enim copiæ, inter causas inopiæ est ; atque multitudo librorum luxuriæ potius, quam penuriæ indicium quoddam præ se fert. Quæ tamen redundantia (si quis recte judicet) neutiquam delendis antehac scriptis libris, sed novis melioribus edendis tolli debet, qui ejus generis sint, ut, tanquam serpens Mosis, serpentes magorum devorent. Horum, quos enumeravimus, omnium defectuum remedia, præter illius postremi, quin etiam ejusdem postremi, quoad partem ejus activam, quæ spectat ad designationem scribentium, opera sunt vere basilica: erga quæ privati alicujus conatus et industria fere sic se habeat, ut Mercurius in bivio: qui digitum potest in viam intendere, pedem inferre non potest. At speculativa illa pars, quæ ad examen doctrinarum (quid nimirum in singulis desideretur) pertinet, etiam industriæ hominis privati patet. Mihi igitur in animo est, perambulationem doctrinarum, et lustrationem generalem et fidelem aggredi, præcipue cum inquisitione sedula et accurata, quænam earum partes neglectæ incultæque jaceant, hominum industria nondum subactæ, et ad usum conversæ ; ut hujusmodi delineatio et registratio, et publicis designationibus, et privatorum spontaneis laboribus facem accendat. In quo nihilominus consilium est, hoc tempore omissiones duntaxat, et desiderata notare: non autem errores et infelicitates redarguere: aliud enim est inculta loca indicare, aliud culturæ modum corrigere. Quam quidem ad rem, cum me comparo, et accingor; non sum nescius, quantum opus moveam, quamque difficilem provinciam sustiueam; etiam quam sint vires minime voluntati pares: attamen magnam in spem venio, si ardentior meus erga literas amor me longius provexerit, usurum me excusatione effectus; quia non simul cuiquam conceditur, amare et sapere. Nescius equidem non sum, eandem judicii libertatem aliis relinquendam, quam ipse usurpaverim. Equidem libenter æque acceperim ab aliis, ac impertiverim, humanitatis illud officium: Nam qui erranti comiter monstrat viam, etc. Prospicio etiam animo complura ex illis, quæ tanquam omissa et desiderata in registrum hoc nostrum referre visum fuerit, in diversas censuras incursura: alia scilicet quod sint dudum peracta, et jam extent: alia quod curiositatem sapiant, et fructum promittant perexilem: alia quod nimis ardua existant, et fere impossibilia, quæ ab hominibus absolvantur. Ad priora duo quod attinet, res ipsæ pro se causam agent; circa postremum de impossibilitate ita statuo: ea omnia possibilia et præstabilia censenda, quæ ab aliquibus perfici possint, licet non a quibusvis; et quæ a multis conjunctim, licet non ab uno; et quæ in successione seculorum, licet non eodem ævo; et denique quæ publica cura et sumptu, licet non opibus et industria singulorum. Si quis tamen sit, qui malit Salomonis illud usurpare: Dicit piger, Leo est in via; quam illud Virgilii: Possunt, quia posse videntur : satis mihi erit, si labores mei inter vota tantum sive optata melioris notæ habeantur. Sicut enim baud omnino rei imperitum esse oportet, qui quæstionem apposite instituat; ita nec sensus inops videatur, qui haudquaquam absurda optaverit. CAPUT PRIMUM. Partitio universalis doctrinæ humanæ in Historiam, Poësim, Philosophiam, secundum tres intellectus facultates, Memoriam, Phantasiam, Rationem; quodque eadem partitio competat etiam Theologicis. Partitio doctrinæ humanæ ea est verissima, quæ sumitur ex triplici facultate animæ rationalis, quæ doctrinæ sedes est: historia ad memoriam refertur, poësis ad phantasiam, philosophia ad rationem. Per poësim autem, hoc loco intelligimus non aliud quam, historiam confictam, sive fabulas. Carmen enim |